محمد ادیب نیا
مقدمه
نقادی کتاب مقدس همان مطالعاتی است که در بارۀ نوشته های کتاب مقدس در پی قضاوت و داوری های دقیق وظریف انجام می گیرد .(دریای ایمان /وان کیوپبیت /ترجمه حسن کامشاد )
نقادی کتاب مقدس ضرورتأ باهمه دریافت های گذشتگان در تعارض نیست، بلکه بدین معناست که فی الجمله برخی از تفاسیر سنتی، به صورتی درست بر کتاب مقدس مبتنی نیست، و اگر واقیعات کتاب مقدس درست بررسی شوند، تفاسیر جدیدی مطرح خواهند شد. (هر منوتیک / مجتهد شبستری )
مسائل مطرح در نقادی کتاب مقدس عبارتند از:
بررسی متون خطی ای که ازین نوشته ها باقی مانده است.
بررسی تاریخی و مکان آنها و ارتباط شان با یکدیگر،
بررسی قابل اعتماد ترین شکل متن از کتب مقدس،
بررسی منشاء و شکل گیری متن؛ یعنی در چه زمان و مکانی و چرا و چگونه و به دست چه کسی و برای چه کسی و در چه اوضاع و احوالی به وجود آمده است،
بررسی اموری که در به وجود آمدن آن دخیل بوده اند؛
و منابعی که در شکل گیری آن به کار گرفته شده اند،
بررسی پیام متن، آن گونه که به زبان خود متن بیان شده است؛
و بررسی معنای کلمات و نیز شیو های که آنها کنار هم چیده شده اند.
تاریخجه نقد کتاب مقدس:
تاریخچه نقد کتاب مقدس به صورت گسترده به قرن هجدهم و عصر روشنگری بر می گردد.
محققان ،از پیشنیان این بحث را دانشمند یهودی بنام ابراهیم بن عرزا( ۱۰۸۹-۱۱۶۴) می دانند.
ابراهیم بن عزرا از مواردی در خود تورات اثبات می کند که امکان ندارد این کتاب حضرت موسی(علیه السلام) باشد. با روخ اسپینورا(۱۶۳۲-۱۶۷۷)راه عزرا را ادامه می دهد وبرای اثبات سخنان او دلایل زیادی می آورد. قبل از پیدایش جریان وسیع نقادی کتاب مقدس در قرن هجدهم افرادی مانند، آارسموس (۱۴۶۶-۱۵۳۶) و هوگو گروتیوس (۱۵۸۳-۱۶۴۵)از هلند ، ریچارد سایمون (۱۶۳۸-۱۷۱۲)، ژان استراک (۱۶۸۴-۱۷۶۶ ) از فرانسه، توماس هابز (۱۵۸۸-۱۶۷۹)و جان لاک (۱۶۳۲-۱۷۰۴) و اسحاق نیوتن (۱۶۴۲-۱۷۲۷)از انگلستان، هر یک گونه ای به بحث نقادی کتاب مقدس پرداخته اند. ولی آنچه درعصرروشنگری رخ داد، از جهت شیوه کار و نتایج و پیامدها و بلحاظ گستردگی فعالیت ها متفاوت بود.
بنابراین پیدایش نقد تاریخی کتاب مقدس از قرن هجدهم و در بستر نهضت روشنگری به وجود آمد که در روش بحث و هم در اصول حاکم بر تحقیق تابع عصر خود است.
در عصر روشنگری اصالت تجربه و مشاهده ، اساس همه شناخت ها شده بود. و لذا همه ی علوم وحتی فلسفه باید به علم طبیعی مبدل می شد و مطالعه کتاب مقدس نیز شامل این فرایند شد و حوادث در آن به مانند کتب تاریخی مطالعه و بررسی می شد.
اصول حاکم بر مطالعه کتاب مقدس عبارت از:
۱-حوادثی ممکن الوقوع اند که وقوع نظایر آن را مشاهده کنیم. نه آنچه که فقط در ذهن امکان وقوع دارد.
۲-همه حوادث جهان باهم مرتبط اند و وقوع هرحادثه تغییراتی درحوادث دیگر جهان به وجود می آورد. یعنی هیچ حادثه ای با حوادث دیگر جهان بی ارتباط نیست.
۳- نظام این جهان یک نظام بسته و خودکفا است. یعنی هر حادثه ای با حوادث خود این جهان قابل تبیین و تفسیر است. (هر منوتیک – کتاب و سنت / شبستری ص۱۶۱)
زادگاه اصلی بحث نقادی کتاب مقدس و الهیات جدید، کشورآلمان است.
مهمتر ین و بر جسته ترین فردی که در این کشوربه نقد کتاب مقدس به شیوه جدید پرداخت گاتفرید یشهورن (۱۷۵۲-۱۸۲۷) است .John Gottfrid Eichhorn
گاتفرید در (۱۷۸۰) در کتاب خود ، قصه های سفر پیدایش در بارۀ آفرینش جهان ، نخستین انسان، توفان نوح و غیره را مانند داستان های بسیاری دیگر در ادبیات باستان برشمرد. ( دان کیوپیت/ص۱۱۱ )
شخصیت دیگر مارتین دی وت (۱۸۴۹-۱۷۸۰) که به خاطر اثری که در مورد سفر تثنیه نوشت شهرت دارد.
شخصیت برجستته دیگر این دوره جولیوس ولهاوسن است که کار او بر روی منابع تورات محور بحث های بعدی بود.
و نیز از فرد یناند کریستین باور (۱۷۹۲-۱۸۶۰) را می توان نام برد که او بین سنت پولسی و سنت پطرسی در متون کتاب مقدس تناقص جدی می دید.
البته نقادی کتاب مقدس در کشورهای انگلیسی زبان با مشکلاتی روبرو شد. برای نمونه در اسکاتلند، رابرتون اسمیت که شخصیت بر جسته ای در این رشته بود در سال ۱۸۸۱ از استادی دانشگاه خلع شد. و یا چارلز.ا. بریجز در امریکا در سال ۱۸۹۳سمت کشیشی خود را از دست داد (Charles A. Briggs ).
در گستره نقد تاریخی؛
الف ) نقد ظاهری کتاب مقدس
۱- نقد نسخه شناختی، Textual Criticism
۲- نقد زبان تاریخی، Historical Criticism
۳- نقد زبان شناختی، Philological Criticism
۴- نقد سبک شناختی، Literary Criticism
۵- نقد شکلی، Form Criticism
۶- نقد سنت شناختی، Tradition Criticism
۷- نقد ویرایشی، Redaction Criticism
۸- نقد قانونی ، Canonical Criticism
ب) نقد محتوایی کتاب مقدس :
۱- بررسی اخلاقی داستان های مشایخ وانبیا (قصه های خلاف اخلاق و شأن انبیاء علیهم السلام)
۲- بررسی کتاب مقدس و علم ( گزاره های تعبدی ودورۀ گزاره های طبیعی که با هم سازگار نبود.)
۳- بررسی و نقد تاریخی معجزات نقل شده در کتاب مقدس …. که با اصول پذیرفته شده در شناخت معتبر علمی و تجربی سازگار نبود، پس یا باید معجزات منقول در کتاب مقدس را کنار گذاشت و یا اینکه از ظاهر لفظی شان دست بر داشت.
خلاصه اینکه ابزاری که نقادان کتاب مقدس به کارمی بردند، دستاوردهای جدیدعلمی بود. یعنی پیشرفت های علمی راهی را بر روی نقادان بازکرده بود تا به دستاوردهای جدیدی درباره کتاب مقدس برسند.
کتاب نامه:
۱- برلین ،ایزایا ، عصر روشنگری ، ترجمه پرویز داریوش ، تهران ،سپهر ۱۳۴۵
۲- کیوپیت ،دان: دریای ایمان ، ترجمه حسن کامشا د ،تهران به طرح نو ۱۳۷۶
۳- مجتهد شبستری ، محمد : هرمنوتیک ،کتاب ، سنت ، تهران ، طرح نو، ۱۳۷۵
و با اقتباس و تلخیص از مقاله آقای عبدالرحیم سلیمانی از فصنامه هفت آسمان شماره ۸